Przeklęte stulecie - cudowne stulecie

Od Zygmunta Krasińskiego, który pierwszy dostrzegł w twórczości rówieśnych sobie poetów tak pojętą kompensację dziejowej katastrofy narodowej, poprzez pozostałych romantyków, dających temu odczuciu wyraz literacki w węższych zakresach rozmaicie rozumianego mesjanizmu, poprzez – dalej – kompensacyjną pracę u podstaw pozytywistów, po młodopolskie wywoływanie czynu przełamującego niemoc duchową – prowadzi autor wywód, obficie ilustrując go przykładami konkretnych utworów literackich. Właśnie „ilustruje” tezę tytułową, nie wyczerpuje bowiem bynajmniej jej dowodzenia. Niemniej prezentowany materiał wydaje się być wystarczający, aby dać impuls merytorycznej krytyce, tyleż literaturoznawczej, co socjologicznoliterackiej – w duchu współczesnej kulturowej historii literatury, owego zjawiska uwikłania w konteksty pozaliterackie utworów, dzieł sztuki słowa. Krytyka taka również ma protoplastę dziewiętnastowiecznego – Stanisława Brzozowskiego, którego myśli domykają przedmiotowe wywody.Praca jest zatem z gruntu historycznoliteracka, jednakże jej teza główna ma charakter psychoanalityczny. Pod tym kątem, po naświetleniu pojęcia kompensacji, która w literaturze przybiera postać sublimacji, autor prowadzi dziewiętnastowieczną drogą od pasywnej reakcji twórców na upokorzenia, jakie niosła niewola, do aktywnego „dążenia do mocy”, gdy zbliżał się jej kres. Tak mitologizowana rzeczywistość znajdywała – paradoksalnie – oparcie w przezwyciężonym wiek wcześnie sarmatyzmie, urastającym do pozytywnej tradycji duchowej.