Pre-ekumenizm i konfesjonalizm. Prawosławne dążenia zjednoczeniowe w Pierwszej Rzeczypospolitej (1590-1596)

Przeprowadzona analiza zwraca uwagę na szereg problemów, które wymagają dalszych, pogłębionych badań. Na wnikliwą uwagę zasługuje proces dojrzewania do konwersji na katolicyzm prawosławnych biskupów w latach 1590-1596. Nie potrafimy zrekonstruować działania „mechanizmu”, który sprawił ich nawrócenia. Nie wiemy tym samym, kiedy nastąpiła ich ostateczna decyzja o zgodzie na unię. W niniejszej pracy próbowaliśmy ustalić ten moment, lecz na podstawie dostępnych źródeł nie udało się wskazać faktów i okoliczności jednoznacznie wskazujących na punkt zwrotny w myśleniu biskupów o jedności, który zadecydował o całkowitej i bezwarunkowej akceptacji katolickich koncepcji zjednoczeniowych. Nie wiemy też, czy zgoda na konwersję oznaczała, że wcześniejsze ich poglądy na jedność miały automatycznie charakter pre-ekumeniczny. Zaprezentowaliśmy jedynie okoliczności i uwarunkowania sprzyjające konwersji. Taką rolę mógł spełniać deklaratywny charakter koncepcji unijnych. Z tego powodu mogły być one różnie interpretowane. Tym samym nie istniał „żelazny scenariusz” działań na rzecz zjednoczenia. Zamiast niego było wiele „szkicowych”, możliwych do zrealizowania kierunków działań. Można odnieść wrażenie, że biskupi wypróbowywali ich różne scenariusze. Wobec tego wysunęliśmy hipotezę, że duchowni już przed wyjazdem emisariuszy do Rzymu musieli być wewnętrznie przekonani o konieczności nawrócenia na katolicyzm. Można przypuszczać, że nastąpiło to już na początku 1595 r. W nowych badaniach należałoby baczniejszą uwagę zwrócić na wpływ kultury pogranicza bizantyńsko-łacińskiego na genezę i rozwój koncepcji unijnych. Chodzi o wszelkie kulturowe i polityczne uwarunkowania wynikające ze współistnienia, współprzenikania i osmozy dwóch kręgów kulturowych (bizantyńskiego i łacińskiego), które miały miejsce na ziemiach ruskich. Należy wskazać i przeanalizować widoczne w tym zagadnieniu uwarunkowania sprzyjające dialogowi wyznaniowemu. Szczególnie trzeba zapytać o to, czy istniał związek między pograniczem kulturowym łacińsko-bizantyńskim a dążeniami do zjednoczenia chrześcijaństwa o charakterze pre-ekumenicznym. Celem takich badań byłaby analiza ekumenizmu jako zjawiska religijnego, ujmowanego w kontekście przemian społeczno-politycznych i cywilizacyjno-kulturowych. Byłaby to próba wskazania wzajemnego powiązania europejskiego uniwersalizmu kulturowego z dążeniem do przezwyciężenia chrześcijańskiego ekskluzywizmu wyznaniowego w dziejach ziem ruskich. Skoro poruszamy zagadnienie powiązania dążeń zjednoczeniowych z ich „przestrzenią kulturową”, to należy zwrócić uwagę na ścisłą współzależność myśli zjednoczeniowej i koncepcji społeczno-politycznych.

Z Zakończenia