Siły większe niz chaos. Tajemnica "Przedwiośnia" Stefana Żeromskiego

Analiza "Przedwiośnia" na podstawie rękopisu Stefana Żeromskiego.

Przedwiośnie (1924) mówi o Polsce i potwornościach bolszewickiej rewolucji. Jest diagnozą i przepowiednią na temat masowych zbrodni, a zwłaszcza na temat sytuacji duchowej ludzi ogołoconych ze świadomości kim są, wyrwanych z rodziny, z domu, z ojczyzny, zanim zdążyli pojąć, kogo mają kochać i co jest święte.

Siły większe niż chaos to klucz do właściwego zrozumienia Przedwiośnia, ilustrowane studium interpretacyjne, książka o jednej książce, zaadresowana do wszystkich i zarazem do uczonych polonistów. Autor książki udowadnia, że sławną powieść Żeromskiego trzeba czytać z mikroskopową dokładnością, niczym wiersz liryczny, i że jej najważniejszym tematem nie jest ani rewolucja, ani nawet Polska, lecz straszne niebezpieczeństwo oddawania czci fałszywym bóstwom - władzy, namiętności, zemsty.

Od wydania Przedwiośnia (1924) wkrótce minie sto lat. Przez ten czas - aż do dziś - powieść Żeromskiego potępiano lub stawiano na piedestale, lecz mało kto ją starannie czytał.

Stanisław Falkowski czyta Przedwiośnie Stefana Żeromskiego z wielką wrażliwością i erudycją, dostrzegając w powieści, po blisko stu latach od jej pierwszego wydania, rzeczy nowe, oryginalne i intrygujące.

Ostrożnie i delikatnie oddziela od siebie warstwy pochodzące z różnych etapów pracy nad tekstem oraz zestawia ze sobą oddalone kompozycyjnie fragmenty dzieła. Odkrywa i brawurowo interpretuje liczne nawiązania do innych tekstów kultury.

Uważny czytelnik książki o Przedwiośniu powróci do dawnej szkolnej lektury przekonany, że jest tym właśnie odbiorcą, do którego zwracał się pisarz.

Prezes Stowarzyszenia im. Stefana Żeromskiego
Prof. dr hab. Kwiryna Handke

W czterdziestu jeden rozdziałach książki Falkowski pyta między innymi: co znaczą w Przedwiośniu dziwne połączenia wyrazów ("powrósła nie do przestąpienia", "powietrze szerokie, olbrzymie", "opuchłe ulice")? dlaczego powieść zaczyna się od przekleństwa? po co pisarz wymyślił nieistniejące miasteczko? po co opisuje polną drogę (którą przecież każdy widział)? kto całuje graniczne słupy? czego Cezary uczy się od matki po jej śmierci? dlaczego niezapomniany Maciejunio jest "prastary" (a nie po prostu "stary")? do czego pisarz potrzebuje młodocianej morderczyni? Nawet najdziwniejsze z tych pytań okazują się poważnymi kluczami do ważnych znaczeń powieści.

Tekstowi głównemu towarzyszą indeksy (w tym Indeks postaci powieściowych i osób wspominanych w powieści, liczący około trzystu haseł i pokazujący, jakim tłumem ludzi Żeromski zapełnia stronice powieści i wyobraźnię czytelników) oraz ilustracje - w postaci zdjęć współczesnych, a także fotografii z epoki, w tym zaczerpniętych z rodzinnego archiwum autora - dla zaznaczenia, że przeżycia i dylematy naszych niedawnych przodków nie są literacką fikcją, lecz stanowią nasze osobiste dziedzictwo; z pewnością wielu z nas pamięta własnych dziadków lub pradziadków urodzonych, jak Cezary Baryka, około 1900 roku i jak on uczestniczących w wojnie dwudziestego roku. Osobną kategorię ilustracji - i zarazem ważną nowość obecnego wydania - stanowią znacznie liczniejsze niż poprzednio reprodukcje fragmentów brulionowego rękopisu powieści, służących jako istotne argumenty interpretacyjne.

Druga ważna nowość to inne i obszerniejsze wyjaśnienie sławnego motywu szklanych domów, jednego z najważniejszych kluczy do znaczeń utworu.

W polemicznych przypisach Falkowski odpowiada m.in. na pytanie, dlaczego scenariusz filmu Przedwiośnie zrealizowanego przed kilkunastu laty jest skandalicznie sprzeczny z sensem powieści Żeromskiego.

Patronat Stowarzyszenia im. Stefana Żeromskiego
Publikacja wyróżniona na Targach "Edukacja XXI" (2003) nagrodą za najlepszą książkę popularnonaukową.